اهمیت دمای مناسب سالن در سلامت و رشد طیور

مقدمه
در پرورش طیور، محیط فیزیکی – به ویژه دما – یکی از مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر عملکرد، سلامت و رفاه جوجه‌ها است. استفاده از دمای بهینه، باعث رشد سریع‌تر، مصرف موثرتر خوراک، کاهش تلفات و بهبود کیفیت محصول نهایی می‌شود. در مقابل، دماهایی که پایین‌تر یا بالاتر از محدوده آسایش پرنده باشد، می‌تواند به استرس گرمایی یا سرمایی منجر شده، آسیب‌های فیزیولوژیکی و اقتصادی جدی وارد نماید. در این مقاله، بر پایه مطالعات بین‌المللی، به بررسی دقیق اثرات دما، مکانیسم‌ها، راهکارها و نکات اجرایی پرداخته می‌شود.
________________________________________
1-بخش اول: محدوده‌های دمایی مطلوب
بر اساس مطالعات و راهنماهای معتبر، دمای مطلوب سالن طیور به سن، نوع مرغ (تخم‌گذار یا گوشتی)، شرایط اقلیمی منطقه و طراحی ساختمان سالن بستگی دارد. اما می‌توان تعدادی بازهٔ کلی به عنوان راهنما ارائه داد:
سن مرغ گوشتی دمای توصیه‌شده محیط سالن
روز اول تا ۳ روز ~32-34 °C
هفتهٔ اول (روز 4-7) ~30-32 °C
هفته دوم ~26-30 °C
هفته سوم و چهارم کاهش تدریجی دما تا حدود 20-24 °C بسته به نژاد و شرایط

برای مرغ‌های تخم‌گذار، محدوده آسایش معمولاً ۲۰-۲۴ درجه سلسیوس است. زمانی که دما بالاتر از این مقدار برود، کیفیت تخم (پوسته، وزن) کاهش می‌یابد.
________________________________________
2-بخش دوم: اثرات دماهای غیرمطلوب

الف) استرس گرمایی (دمای بالا)
مطالعات متعدد نشان داده‌اند که وقتی دما از محدوده آسایش بالاتر رود، عملکرد و فیزیولوژی طیور به شدت تحت تأثیر قرار می‌گیرد:
• کاهش مصرف خوراک (Feed Intake – FI) و کاهش وزن نهایی (Body Weight Gain – BWG)
• افزایش ضریب تبدیل غذا (FCR – Feed Conversion Ratio): چون جوجه‌ها انرژی بیشتری صرف خنک‌سازی بدن می‌کنند.
• افزایش مرگ‌ومیر و کاهش ایمنی، مشکلات متابولیکی، تغییر در ترکیب بدن (کاهش رشد عضلانی، افزایش چربی).

ب) استرس سرمایی (دمای پایین)
هم سرمای بیش از حد و هم نوسانات شبانه‌روزی دما می‌تواند آسیب‌زا باشد:
• جوجه‌ها در سرمای زیاد برای نگه داشتن دمای بدنشان انرژی بیشتری مصرف می‌کنند؛ این باعث افزایش مصرف دان اما کاهش بهره‌وری رشد می‌شود.
• کاهش فعالیت، تجمع کنار گرما (huddling)، کاهش مقاومت در برابر بیماری‌ها.
• افزایش تلفات ناشی از مشکلات تنفسی یا سایر استرس‌های ناشی از سرما.
________________________________________
3-بخش سوم: مکانیسم‌های فیزیولوژیکی

چند مکانیسم کلیدی که باعث می‌شود دمای نامناسب اثر منفی داشته باشد:

1. تنظیم حرارتی بدن: جوجه‌ها در روزهای اول نمی‌توانند دمای بدن خود را به خوبی تنظیم کنند؛ لذا دمای محیط برای حفظ دمای بدن باید دقیق تنظیم شود.
2. تنفس و متابولیسم: در دمای بالاتر، تنفس افزایش می‌یابد (پانتینگ)، که منجر به کاهش جذب اکسیژن، تغییر در تعادل اسید-باز و کاهش توان متابولیک می‌شود.
3. تأثیر بر هورمون‌ها و ایمنی: استرس گرمایی باعث افزایش هورمون‌های استرس (مانند کورتیزول)، کاهش هورمون‌های رشد یا هورمون‌های تیروئید می‌شود؛ همچنین سیستم ایمنی ضعیف‌تر خواهد شد.
4. اختلال در ترکیب بدن و کیفیت گوشت/تخم: افزایش چربی در بدن، کاهش رشد عضله، اثر بر کیفیت تخم‌مرغ (پوسته ضعیف‌تر، وزن تخم کمتر) در اثر دما و استرس مرتبط.

________________________________________
4-بخش چهارم: راهکارهای عملی برای کنترل دما

برای اینکه دمای سالن همیشه در حد مطلوب باشد و آسیب‌های ناشی از دما کاهش یابد، این اقدامات مدیریتی مفیدند:

1. پایش مداوم دما و رطوبت:
o نصب دماسنج‌ها در ارتفاع‌های مختلف: سطح بستر، ارتفاع جوجه، بالای سر جوجه‌ها.
o ثبت روزانه و بررسی تغییرات: شبانه‌روزی بودن کنترل کمک می‌کند به محض تغییر وضعیت دما اقدام شود.

2. پیش‌گرمایش سالن:
قبل از ورود جوجه‌ها، سالن را به دمای هفتهٔ اول برسانید. پیش‌گرمایش حداقل 24 تا 48 ساعت وقت می‌برد. این باعث می‌شود جوجه‌ها هنگام ورود احساس سرما نکنند.

3. تهویه مناسب:
o در مناطق گرم یا تابستان‌های شدید، استفاده از سیستم تهویه تونلی و فن‌های بزرگ مؤثر است.
o در خانه‌های با دیواره‌های باز/درب و پنجره زیاد، کنترل باز و بسته شدن پوشش‌ها و پرده‌ها لازم است.

4. خنک‌سازی تبخیری:
پد تبخیری + فن، اسپری آب در محل‌هایی که هوا را خنک‌تر می‌کند. این روش‌ها وقتی همراه با تهویه هوا به کار روند خیلی مؤثرند.

5. عایق‌بندی و طراحی مناسب ساختمان:
o عایق سقف و دیواره‌ها برای جلوگیری از نفوذ گرما/سرما.
o استفاده از سایه‌بان برای جلوگیری از تابش مستقیم آفتاب به دیواره‌ها یا سقف.
o بستر یا زمین سالن باید گرمای کافی داشته باشد، مخصوصاً برای جوجه‌های تازه؛ دمای کف باید مناسب باشد.

6. استفاده از تکنیک‌های مطمئن پیشگیرانه:
o شرطی‌سازی حرارتی اولیه (thermal conditioning): برخی مطالعات نشان داده‌اند که اگر جوجه‌ها در روزهای اول در معرض دمای نسبتاً بالاتر کنترل‌شده قرار بگیرند، تحمل گرمایی‌شان بعد از آن بهتر می‌شود.
o محدودیت کنترل‌شده دان در سن کم (early feed restriction): برای تنظیم متابولیسم و کاهش اثرات استرس گرمایی در مراحل بعدی.
________________________________________
5-بخش پنجم: تعامل دما با سایر عوامل محیطی

دمای سالن تنها عامل نیست؛ برای حفظ شرایط آسایش باید عوامل زیر هم همزمان مدیریت شوند:

• رطوبت (Humidity): رطوبت بالا استرس گرمایی را تشدید می‌کند چون تبخیر از بدن سخت‌تر می‌شود. رطوبت خیلی پایین نیز ممکن است مشکلات تنفسی ایجاد کند.
• تراکم پرنده (Stocking Density): هر چه تعداد پرنده در واحد سطح بیشتر باشد، گرمای بدن بالاتری تولید می‌شود و تهویه مؤثرتر باید باشد.
• کیفیت هوا (آمونیاک، گرد و غبار، گازهای نامطلوب): دمای بالا همراه با هوای بد، مشکلات تنفسی و افزایش بیماری‌ها را به همراه دارد.
• منشأ ژنتیکی و نژاد: برخی نژادهای طیور تحمل گرما یا سرما متفاوتی دارند؛ انتخاب نژاد مناسب با منطقه اقلیمی مهم است.
• تغذیه و آب‌دهی: هنگام گرما باید آب تازه فراوان در دسترس باشد؛ برخی افزودنی‌ها مانند الکترولیت‌ها یا مواد آنتی‌اکسیدان ممکن است کمک کنند.
________________________________________
6-نتیجه‌گیری:

دمای مناسب سالن یکی از ستون‌های اصلی پرورش موفق طیور است. با مدیریت دقیق دما، رطوبت، تهویه، عایق‌بندی و رفتار پرنده، میتوان آسیب‌های ناشی از استرس گرمایی یا سرمایی را کاهش داد. برای پرورش‌دهنده‌ها توصیه می‌شود که:

• در طراحی سالن‌ها از ابتدا به عایق و جهت‌یابی مناسب توجه شود
• سیستم‌های پایش دما و رطوبت نصب و مرتّب کنترل شوند
• در روزهای اول جوجه‌ها توجه ویژه به پیش‌گرمایش و شرایط گرمایی شود
• در ماه‌های گرم سال برنامهٔ خنک‌سازی مؤثر و اقتصادی در نظر گرفته شود
________________________________________
7-پرسش‌های متداول (FAQ):

پرسش: آیا دما در شب و روز باید متفاوت باشد؟
پاسخ: بله؛ در بسیاری از مناطق، دمای شبانه کمی پایین‌تر است و تنظیم سالن باید امکان کاهش یا افزایش دما را در شبانه‌روز داشته باشد، به شرطی که نوسان زیاد موجب استرس نشود.

پرسش: در شرایط گرمای شدید، چه میزان کاهش باید انجام شود؟
پاسخ: کاهش تدریجی دما در هفته‌های اول بر اساس راهنماها؛ در گرمای شدید استفاده از فن، خنک‌سازی تبخیری و کاهش تراکم می‌تواند کمک کند. همچنین تغذیه باید متناسب باشد.

پرسش: کدام نژادها تحمل گرما بیشتری دارند؟
پاسخ: نژادهایی که رشدشان کمتر سریع‌اند گاهی تحمل گرما بیشتری دارند؛ تحقیقات محلی بهترین منبع برای شناخت عملکرد هر نژاد در شرایط اقلیم شماست.

________________________________________
8-منابع برجسته:

1. Heat stress impacts on broiler performance: a systematic review and meta-analysis. PMC
2. Effects of High Temperature on Growth and Efficiency of Male and Female Broilers. SciDirect
3. Poultry housing and management in developing countries (FAO)
4. A guide to managing broilers in open‐sided housing, Aviagen
5. Impact of Heat Stress on Broiler Chicken Production (MDPI)
6. Climate change and broiler production. PMC